مقدمه
درک پویاییهای جابجایی بار و مسافر در سطح جهانی و منطقهای برای سیاستگذاری، برنامهریزی اقتصادی و تحلیل روندهای اجتماعی امری حیاتی است. آمار حمل و نقل به عنوان شاخصی کلیدی، تصویری روشن از الگوهای تجارت، سفر و تأثیر رویدادهای جهانی مانند همهگیریها بر این جریانها ارائه میدهد. این مقاله با استناد به دادههای معتبر بینالمللی (گردآوری شده از منابعی چون OECD, Eurostat, UNECE, World Bank, World Factbook و گزارشهای آماری ملی رسمی)، به تحلیل روند آمار حمل و نقل بار و مسافر در بازه زمانی 2004 تا 2022 در سطح جهانی، قارهای و با نگاهی ویژه به وضعیت ایران میپردازد. تمرکز اصلی بر شاخصهای نفر-کیلومتر (Pkm) برای مسافر و تن-کیلومتر (Tkm) برای بار است.
روند جهانی جابجایی مسافر (نفر-کیلومتر)
آمار حمل و نقل مسافر در سطح جهانی طی دوره 2004 تا 2019 شاهد رشد چشمگیر و پایداری بود. حجم جابجایی مسافر از حدود ۲,۳۹۵ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ با افزایشی ۷۲ درصدی به ۴,۱۲۰ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۱۹ رسید. این رشد قابل توجه نشاندهنده افزایش تمایل به سفر و توسعه ارتباطات در سطح بینالمللی و داخلی کشورها بود.
با این حال، وقوع همهگیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ ضربه سنگینی به این روند وارد کرد. محدودیتهای سفر و نگرانیهای بهداشتی منجر به سقوط شدید حجم جابجایی مسافر به ۲,۷۳۱ میلیارد نفر-کیلومتر شد که کاهشی ۳۴ درصدی نسبت به سال قبل را نشان میداد. اگرچه در سالهای ۲۰۲۱ (با ثبت ۲,۱۳۲ میلیارد نفر-کیلومتر) و ۲۰۲۲ (با ثبت ۲,۴۷۰ میلیارد نفر-کیلومتر) بهبود نسبی مشاهده شد، اما آمار حمل و نقل مسافر همچنان فاصله قابل توجهی با دوران پیش از همهگیری دارد و نشان میدهد که بازگشت کامل به الگوهای پیشین سفر زمانبر خواهد بود.
تحلیل منطقهای جابجایی مسافر
بررسی آمار حمل و نقل مسافر در مناطق مختلف جهان الگوهای متفاوتی را آشکار میسازد:
1. آسیا-اقیانوسیه و خاورمیانه: این منطقه پیشتاز بلامنازع در رشد حمل و نقل مسافری بوده است. حجم جابجایی از ۱,۷۰۴ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ به اوج ۳,۳۴۳ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۱۹ رسید. با این حال، این منطقه نیز به شدت تحت تأثیر همهگیری قرار گرفت و حجم جابجایی آن در سال ۲۰۲۲ به ۱,۷۸۶ میلیارد نفر-کیلومتر کاهش یافت، که نشاندهنده آسیبپذیری بالای این بخش حتی در مناطق دارای رشد بالا است.
2. اروپا: این قاره تا سال ۲۰۱۹ رشد پایداری را در آمار حمل و نقل مسافر تجربه کرد، اما پس از آن با کاهش شدید ناشی از همهگیری مواجه شد. با این وجود، اروپا در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ بهبود قابل توجهی را نشان داد و بخشی از حجم از دست رفته را جبران کرد.
3. روسیه: این کشور پیش از همهگیری کاهش متوسطی را در جابجایی مسافر تجربه میکرد، اما پس از شوک اولیه، توانست به سرعت بهبود یابد و در سال ۲۰۲۲ به سطوحی نزدیک به پیش از همهگیری بازگشت.
4. آفریقا و آمریکا: هر دو قاره در طول دوره مورد بررسی (۲۰۰۴ تا ۲۰۲۲) روندی رو به کاهش در حجم جابجایی مسافر را نشان دادند. آمار حمل و نقل مسافر در آمریکا از حدود ۵۳ میلیارد نفر-کیلومتر به ۳۷ میلیارد نفر-کیلومتر و در آفریقا از ۵۸ میلیارد نفر-کیلومتر به ۵۱ میلیارد نفر-کیلومتر کاهش یافت. این روند نزولی نیازمند بررسی دقیقتر دلایل ساختاری در این مناطق است.
روند جهانی جابجایی بار (تن-کیلومتر)
برخلاف بخش مسافری، آمار حمل و نقل بار در سطح جهانی مقاومت بسیار بیشتری در برابر اختلالات ناشی از همهگیری کووید-۱۹ از خود نشان داد. حجم جهانی جابجایی بار از ۸,۵۳۶ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ با رشدی مداوم به ۱۱,۸۹۲ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۲۲ رسید که نشاندهنده افزایش ۳۹ درصدی طی این دوره است. نکته قابل توجه این است که پس از یک کاهش جزئی در سال ۲۰۲۰، حجم بار به سرعت بهبود یافت و در سال ۲۰۲۲ حتی از سطوح پیش از همهگیری نیز فراتر رفت. این امر نشاندهنده اهمیت حیاتی و انعطافپذیری زنجیرههای تأمین و حمل و نقل کالا در اقتصاد جهانی است.
تحلیل منطقهای جابجایی بار
الگوهای منطقهای در آمار حمل و نقل بار نیز تفاوتهای جالبی را نشان میدهد:
1. آسیا-اقیانوسیه و خاورمیانه: این منطقه موتور محرکه اصلی رشد حمل و نقل بار جهانی بوده است. حجم بار در این منطقه تقریباً دو برابر شده و از ۲,۸۰۳ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ به ۵,۳۳۹ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۲۲ رسیده است. این رشد انفجاری بازتابی از توسعه صنعتی و تجاری سریع در این بخش از جهان است.
2. آمریکا: قاره آمریکا در طول این دوره حجم بار نسبتاً پایداری در حدود ۳,۰۰۰ تا ۳,۵۰۰ میلیارد تن-کیلومتر را حفظ کرده است (با توجه به احتمال وجود خطا در منبع اصلی که ارقام بسیار پایینتری را ذکر کرده بود). این منطقه همچنان یکی از بازیگران اصلی در آمار حمل و نقل بار جهانی است، هرچند رشد آن به پویایی منطقه آسیا-اقیانوسیه نبوده است.
3. روسیه: این کشور شاهد رشد پایداری در حمل و نقل بار بوده و حجم بالای جابجایی کالا را به طور مداوم افزایش داده است، از ۱,۸۰۲ میلیارد تن-کیلومتر در ابتدای دوره به ۲,۶۳۷ میلیارد تن-کیلومتر در انتهای دوره.
4. اروپا: برخلاف روند جهانی و سایر مناطق عمده، اروپا کاهش ملایمی را در حمل و نقل بار در طول این دوره تجربه کرده و حجم آن از ۷۱۹ میلیارد تن-کیلومتر به ۵۹۴ میلیارد تن-کیلومتر رسیده است.
وضعیت ایران در آمار حمل و نقل
بررسی آمار حمل و نقل ایران در مقایسه با روندهای جهانی و منطقهای نشاندهنده رشد در هر دو بخش مسافری و باری است، هرچند با سرعتهای متفاوت:
جابجایی مسافر (نفر-کیلومتر):
از حدود ۱۰ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ به ۱۶ میلیارد نفر-کیلومتر در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است (رشد ۶۰ درصدی).
جابجایی بار (تن-کیلومتر):
از حدود ۱۸ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۰۴ به ۳۰ میلیارد تن-کیلومتر در سال ۲۰۲۲ رسیده است (رشد حدود ۶۷ درصدی).
برای درک بهتر جایگاه ایران، میتوان سهم آن را نسبت به یک معیار فرضی “یک درصد جهانی” (بر اساس نسبت تقریبی جمعیت و مساحت ایران به جهان) سنجید. بر این اساس:
در بخش مسافری، سهم نسبی ایران از ۴۲ درصد این معیار در سال ۲۰۰۴ به ۶۵ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.
در بخش باری، سهم نسبی ایران از ۲۱ درصد این معیار در سال ۲۰۰۴ به ۲۵ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است.
این آمارها نشان میدهد که ایران توانسته است عملکرد نسبی خود را در بخش مسافری بهبود بخشد، اما در بخش باری، با وجود رشد مطلق، افزایش سهم نسبی آن کمتر بوده است. لازم به ذکر است که تحقق اهداف سیاستی مانند دستیابی به سهم ۳۰ درصدی حمل و نقل بار (همانطور که در برخی قوانین و برنامهها ذکر شده)، میتوانست جایگاه ایران را در آمار حمل و نقل بار جهانی به طور قابل توجهی ارتقا دهد (از ۲۵ درصد سهم نسبی فعلی به حدود ۹۴ درصد).
نتیجهگیری
تحلیل آمار حمل و نقل جهانی بین سالهای ۲۰۰۴ و ۲۰۲۲ نشاندهنده تکامل قابل توجه الگوهای جابجایی بار و مسافر است. منطقه آسیا-اقیانوسیه و خاورمیانه به عنوان نیروی غالب در رشد هر دو بخش، به ویژه بار، ظهور کرده است. همهگیری کووید-۱۹ اختلالی شدید اما عمدتاً موقتی (به ویژه در بخش مسافری) ایجاد کرد، در حالی که بخش حمل و نقل بار انعطافپذیری بیشتری از خود نشان داد و به رشد خود ادامه داد.
ایران نیز در این دوره شاهد رشد در هر دو حوزه بوده و توانسته است سهم نسبی خود را در بخش مسافری بهبود بخشد. با این حال، پتانسیل قابل توجهی برای افزایش سهم در بخش حمل و نقل بار وجود دارد که نیازمند توجه و سرمایهگذاری بیشتر در زیرساختها و بهینهسازی فرآیندها است. در نهایت، آمار حمل و نقل معتبر و بهروز ابزاری حیاتی برای فهم روندهای جاری، پیشبینی آینده و اتخاذ تصمیمات آگاهانه در جهت توسعه پایدار بخش حمل و نقل در سطح ملی و جهانی است. دادههای ارائه شده در این تحلیل، که از منابع معتبر بینالمللی گردآوری شدهاند، اهمیت پایش مستمر این شاخصها را برجسته میسازد.
